Η ενδοοικογενειακή βία αποτελεί ένα φαινόμενο χρόνιο και ιδιαίτερα σύνθετο και παρουσιάζεται σε όλα τα κοινωνικοοικονομικά στρώματα ανεξαιρέτως. Η βία στην οικογένεια συνιστά «βία αφανή» με την έννοια ότι εντάσσεται στο ποσοστό της εγκληματικότητας στο όνομα συχνά της διατήρησης της οικογενειακής συνοχής. (Πανούσης Γ., 1995, σελ.166). Είναι αρκετά δύσκολο για ένα άτομο να καταγγείλει ένα περιστατικό ενδοοικογενειακής βίας, γι’ αυτό και οι περισσότεροι σιωπούν. Τα θύματα δείχνουν μεγάλο φόβο ενώ οι αρμόδιες αρχές και οι κοινωνικές υπηρεσίες παρουσιάζουν μια επιφυλακτικότητα μέχρι να αποδειχθεί η βασιμότητα των ισχυρισμών του θύματος στη περίπτωση καταγγελίας. Αυτή, όμως, η ανάγκη απόκρυψης της πραγματικότητας συμβάλλει στον διαιώνιση του προβλήματος και στην ολοένα αυξανόμενη παθητικοποίηση των θυμάτων.
Πρόκειται, λοιπόν για ένα είδος μοτίβου καταχρηστικής συμπεριφοράς στο πλαίσιο της ερωτικής/συζυγικής ή οικογενειακής σχέσης, όπου ένα άτομο αποφασίζει να εξουσιάσει ένα άλλο προκαλώντας του φόβο και άγχος, με τη χρήση απειλών ή βιαιοπραγίας. Σημαντικό είναι να τονιστεί ότι στο πλαίσιο της ενδοοικογενειακής βίας, εμπλέκονται όλα τα είδη της βίας (σωματική, σεξουαλική, ψυχολογική, λεκτική), άρα γίνεται λόγος τόσο για φυσικές σωματικές επιθέσεις όσο και ψυχολογικές βλαπτικές επιθέσεις όπως η συναισθηματική κακομεταχείριση, η οικονομική αποστέρηση, η οικιακή αιχμαλωσία, ο εκφοβισμός, η σεξουαλική παρενόχληση ή οι απειλές άσκησης βίας. (Δημοπούλου Χ., 2006, σελ.1044).
Συγκεκριμένα, προς την κατεύθυνση διατύπωσης ορισμού της ενδοοικογενειακής βίας, το Συμβούλιο της Ευρώπης της 11ης Μαΐου 2011, για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας ορίζει : «ο όρος ‘ενδοοικογενειακή βία’ σημαίνει όλες τις πράξεις φυσικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής ή οικονομικής βίας, οι οποίες συμβαίνουν εντός της οικογένειας ή της οικιακής ομάδας ή μεταξύ πρώην ή νυν συντρόφων, είτε ο αυτουργός διαμένει ή διέμενε στην ίδια κατοικία με το θύμα είτε όχι». Ένας ακόμα ορισμός άξιος αναφοράς είναι αυτός που έχει δοθεί από την Ελληνική Αστυνομία με το νόμο 3500/2006 και ορίζει : «ως ενδοοικογενειακή βία, την τέλεση αξιόποινης πράξης σε βάρος μέλους της οικογένειας σύμφωνα με τα άρθρα 6, 7, 8 και 9 του νόμου αυτού και τα άρθρα 299 και 311 του Ποινικού Κώδικα». (Ελληνική Αστυνομία Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη).
Η ενδοοικογενειακή βία μπορεί να αξιολογηθεί ως βία που ασκείται με πράξεις που ποικίλλουν σε είδος από άποψη βαρύτητας, και συνίσταται στην πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου, στη στέρηση ελευθερίας, στην προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας, στην προσβολή της τιμής κλπ., και όλα αυτά ως μέσα για την επιβολή και την κυριαρχία σε βάρος μέλους της οικογένειας. (Στεφανίδου Α., 2010, σελ.21).
Στη συνέχεια, για να κατανοηθεί πλήρως η έννοια της ενδοοικογενειακής βίας, κρίνεται απαραίτητο να αναλυθούν οι ορισμοί των εννοιών που την απαρτίζουν, όπως αυτός της οικογένειας, του θύματος της ενδοοικογενειακής βίας, οι σωματικές βλάβες που μπορεί να προκληθούν, η ψυχική κακοποίηση και οι πράξεις παράνομης βίας, απειλής και βιασμού.
Ι. Η οικογένεια
Η κεντρική έννοια στο πλαίσιο της οποίας εκτυλίσσεται η ενδοοικογενειακή βία είναι αυτή της οικογένειας.
Ο νόμος 3.500/2006 αφορά ακριβώς αυτή την έννοια, της οικογένειας. Για τον παρόντα νόμο θεωρείται :
α) Οικογένεια ή κοινότητα που αποτελείται από συζύγους ή γονείς και συγγενείς πρώτου και δεύτερου βαθμού εξ αίματος ή εξ αγχιστείας και τα εξ υιοθεσίας τέκνα τους.
β) Στην οικογένεια περιλαμβάνονται, εφόσον συνοικούν, συγγενείς εξ αίματος ή εξ αγχιστείας μέχρι τέταρτου βαθμού και πρόσωπα των οποίων επίτροπος, δικαστικός παραστάτης ή ανάδοχος γονέας, έχει ορισθεί μέλος της οικογένειας, καθώς και κάθε ανήλικο πρόσωπο που συνοικεί στην οικογένεια.
γ) Οι διατάξεις του παρόντος νόμου εφαρμόζονται και στη μόνιμη σύντροφο του άνδρα ή στο μόνιμο σύντροφο της γυναίκας και στα τέκνα, κοινά ή ενός αυτών, εφόσον τα πρόσωπα αυτά συνοικούν, ως και στους τέως συζύγους. ( Ν. 3500/2006, α. 1 & 2).
Επιπλέον, οικείοι είναι οι συγγενείς εξ αίματος και εξ αγχιστείας σε ευθεία γραμμή, οι θετοί γονείς και τα θετά τέκνα, οι σύζυγοι, οι μνηστευμένοι, οι αδελφοί και οι σύζυγοι, καθώς και οι σύζυγοι και οι μνηστήρες των αδελφών καθώς και οι επίτροποι ή επιμελητές του υπαίτιου και όσοι βρίσκονται υπό την επιτροπεία ή την επιμέλεια του υπαίτιου.
Με βάση τα παραπάνω, δράστης που ασκεί ενδοοικογενειακή βία είναι κάθε πιθανό πρόσωπο που περιλαμβάνει ο όρος «οικογένεια» (σύζυγοι, γονείς, συγγενείς 1ου και 2ου βαθμού εξ αίματος ή εξ αγχιστείας). (Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού)
Συμπεραίνεται, πως είτε από νομική είτε από κοινωνική άποψη, ο θεσμός της οικογένειας, ανεξαρτήτως δομής και περιεχομένου, είναι η πιο σημαντική κοινωνική ομάδα στην οποία ο άνθρωπος διαμορφώνεται και εξελίσσεται. Το μόνο που αλλάζει στη διαδικασία της εξέλιξης αυτής είναι υπό ποίες συνθήκες συμβαίνει.
ΙΙ. Θύματα ενδοοικογενειακής βίας
Στο νόμο 3500/2006 ως θύμα ενδοοικογενειακής βίας ορίζεται «κάθε πρόσωπο σε βάρος του οποίου τελείται αξιόποινη πράξη κατά τα άρθρα 6, 7, 8 και 9 του νόμου, καθώς και το μέλος, στην οικογένεια του οποίου τελέσθηκε αξιόποινη πράξη ( κατά τα άρθρα 299 και 311 του Ποινικού Κώδικα, και ο ανήλικος ενώπιον του οποίου τελείται μία από τις αξιόποινες πράξεις της διάταξης αυτής». Στην έννοια του θύματος εμπεριέχεται κάθε μέλος της οικογένειας σε βάρος του οποίου τελέστηκαν τα αδικήματα της σωματικής βλάβης (άρθρο 6), της παράνομης βίας (άρθρο 7 παρ.1), της απειλής (άρθρο 7 παρ.2), του βιασμού (άρθρο 8 παρ.1), της κατάχρησης σε ασέλγεια (άρθρο 8 παρ.2), της προσβολής της γενετήσιας αξιοπρέπειας (άρθρο 9), το πρόσωπο στην οικογένεια του οποίου τελέστηκε κάποιο από τα αδικήματα των άρθρων 299 (ανθρωποκτονία από πρόθεση) και 311 ( θανατηφόρα σωματική βλάβη) του Ποινικού Κώδικα, καθώς και ο ανήλικος, ενώπιον του οποίου τελείται η αξιόποινη πράξη. (Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού)
ΙΙΙ. Ενδοοικογενειακά αδικήματα:
- Ενδοοικογενειακή σωματική βλάβη: (312 ΠΚ) Όποιος προκαλεί σωματική κάκωση ή βλάβη της υγείας σε βάρος άλλου μέλους της οικογένειας (τέκνου ή συζύγου) τιμωρείται με α) φυλάκιση τουλάχιστον ενός (1) έτους όταν η βλάβη χαρακτηρίζεται ως απλή/ελαφριά, β) φυλάκιση τουλάχιστον δύο (2) ετών όταν τελέστηκε με τρόπο που μπορούσε να προκαλέσει στον παθόντα κίνδυνο ζωής ή βαριά σωματική βλάβη, γ) φυλάκιση τουλάχιστον τριών (3) ετών όταν η βλάβη που προκλήθηκε ήταν βαριά, ενώ αν επεδίωκε την πρόκληση βαριάς σωματικής βλάβης, με κάθειρξη (5-20 έτη). Η τέλεση της πράξης σε βάρος εγκύου συνιστά επιβαρυντική περίπτωση. Με την πρόκληση σωματικής βλάβης σε βάρος ανηλίκου -με προβλεπόμενη ποινή φυλάκισης τουλάχιστον ενός (1) έτους– εξομοιώνεται και η τέλεση των πράξεων των προηγούμενων παραγράφων ενώπιον ανηλίκου (όταν δηλαδή δεν στρέφονται κατά του ίδιου του ανηλίκου αλλά τελούνται ενώπιόν του εις βάρος άλλων). Τέλος με φυλάκιση τουλάχιστον τριών (3) ετών τιμωρείται και η μεθοδευμένη πρόκληση έντονου σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία, ή ψυχικού πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη, ιδίως με την παρατεταμένη απομόνωση, σε βάρος ανηλίκου.
- Ενδοοικογενειακή βία: (330 ΠΚ) Όποιος με σωματική βία ή απειλή σωματικής βίας ή άλλης παράνομης πράξης ή παράλειψης εξαναγκάζει ανήλικο σε πράξη, παράλειψη ή ανοχή για τις οποίες ο παθών δεν έχει υποχρέωση επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον έξι (6) μηνών. Η ίδια ποινή επιβάλλεται όταν η πράξη τελείται σε βάρος συζύγου κατά τη διάρκεια του γάμου ή σε βάρος συντρόφου κατά τη διάρκεια της συμβίωσης.
- Ενδοοικογενειακή απειλή: (333 ΠΚ) Όποιος προκαλεί σε ανήλικο τρόμο ή ανησυχία απειλώντας αυτόν με βία ή άλλη παράνομη πράξη ή παράλειψη, τιμωρείται με φυλάκιση έως τρία (3) έτη ή χρηματική ποινή. Η ίδια ποινή επιβάλλεται όταν η πράξη τελείται σε βάρος συζύγου κατά τη διάρκεια του γάμου ή σε βάρος συντρόφου κατά τη διάρκεια της συμβίωσης.
ΙV. ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ
Με τον Ν. 3500/2006, όπως αυτός τροποποιήθηκε με τον Ν. 4531/2018, καθιερώθηκε ο θεσμός της ποινικής διαμεσολάβησης και στα αδικήματα της ενδοοικογενειακής βίας με στόχο την επαναφορά της οικογενειακής γαλήνης. Ο νέος αυτός θεσμός υιοθετεί διαδικασίες συμφιλίωσης και καταλλαγής μεταξύ δράστη και θύματος και ευνοεί την άμεση ικανοποίηση του θύματος, την επιτάχυνση της απονομής της ποινικής δικαιοσύνης και την προώθηση θεσμικών διαλογικών δομών στην έννομη τάξη μας. Στο παρόν άρθρο επικεντρωνόμαστε κυρίως στην θεσμό της διαμεσολάβησης, ο οποίος υφίσταται παράλληλα και δεν καταργεί τα έτερα νομικά όπλα του θύματος1.
- i. Οι προϋποθέσεις εφαρμογής
Στα άρθρα 11,12 και 13 του Ν. 3500/2006 ορίζονται οι προϋποθέσεις της ποινικής διαμεσολάβησης που προβλέπονται για τα εγκλήματα ενδοοικογενειακής βίας σε βαθμό πλημμελήματος. Οι συγκεκριμένες προϋποθέσεις μπορούν να σταχυολογηθούν στις κάτωθι:
- Υποβολή ανεπιφύλακτης δήλωσης – αποδοχής εκ μέρους του προσώπου που αποδίδεται η τέλεση της βίαιης πράξης.
- Υπόσχεση περί μη τέλεσης στο μέλλον οποιαδήποτε πράξης ενδοοικογενειακής βίας.
- Παρακολούθηση ειδικού συμβουλευτικού – θεραπευτικού προγράμματος σε δημόσιο φορέα.
- Άρση ή αποκατάσταση των συνεπειών των πράξεων του δράστη, καταβάλλοντας παράλληλα εύλογη χρηματική αποζημίωση στο θύμα.
- ii. Οι συνέπειες της ενδοοικογενειακής ποινικής διαμεσολάβησης
Από την στιγμή της εκκίνησης της διαδικασίας προβλέπονται ορισμένες έννομες συνέπειες, οι οποίες την διαφοροποιούν ουσιωδώς από την συνήθη ποινική διαδικασία. Συγκεκριμένα:
- Αναβολή της εκδίκασης της υπόθεσης κατά τις διατάξεις του 423 Κ.Π.Δ
- Σε περίπτωση που ο ενδιαφερόμενος συμμορφωθεί προς τους όρους της ποινικής διαμεσολάβησης για χρονικό διάστημα 3 ετών τότε εξαλείφεται η ποινική αξίωση της πολιτείας.
- Κατά την διάρκεια της διαμεσολάβησης αναστέλλεται η παραγραφή του αδικήματος.
- Με την ολοκλήρωση της διαδικασίας εκδίδεται διάταξη από το αρμόδιο Εισαγγελέα, η οποία καταχωρίζεται σε ειδική μερίδα στο ποινικό μητρώο. Από την έκδοση της διάταξης και για χρονικό διάστημα 3 ετών ο δράστης πρέπει να τηρεί τους όρους της ποινικής διαμεσολάβησης.
Εν κατακλείδι, η ενδοοικογενειακή βία θεωρείται κομμάτι της «αθέατης εγκληματικότητας» παρ’ όλο που ουσιαστικά είναι μία υπόθεση κοινωνική. Η Πολιτεία και η κοινωνία έχουν υποχρέωση να προασπίσουν τον ιερό θεσμό της οικογένειας σε συνάρτηση, πάντα με την ανάπτυξη υγιών προσωπικοτήτων εντός αυτής. Οι υπηρεσίες που παρέχονται από την Δικηγορική μας Εταιρία στα πλαίσια αυτού του συγκεκριμένου θέματος, μπορεί με λίγα λόγια να περιγραφεί με αδρές γραμμές ως ακολούθως:
-Εμπεριστατωμένη γνώση του εφαρμοστέου δικαίου
-Πολυεπίπεδη επιστημονική προσέγγιση και έμπειρη καθοδήγηση των εντολέων μας.
-Δυνατότητα παράστασης και εκπροσώπησης ενώπιον των Δικαστηρίων όλων των βαθμίδων
-Εκπροσώπηση και δικαστική παρουσία ενώπιον όλων των δημοσίων αρχών